Z dniem 22 maja 2023 r. weszła w życie długo wyczekiwana ustawa o fundacjach rodzinnych. Wprowadza ona niespotykaną dotychczas w polskim porządku prawnym instytucję, której odpowiednik do tej pory mogliśmy jedynie obserwować na przykładzie rozwiązań funkcjonujących w Austrii, Holandii, Liechtensteinie, Niemczech czy Szwajcarii. W opinii wielu komentatorów polska fundacja rodzinna czerpie z najlepszych rozwiązań tych krajów i stanowi bardzo ciekawy kompromis pomiędzy  oczekiwaniami środowiska przedsiębiorców a wizją Ministerstwa.

Głównym motywem prac nad fundacją rodzinną był coraz wyraźniej dostrzegalny problem sukcesji firm rodzinnych, które niejednokrotnie świetnie prosperują, jednakże siłą rzeczy muszą w końcu zmierzyć się z decyzją o wyborze swojego następcy lub – gdy takiego następcy brak – rozważyć nawet sprzedaż całego przedsiębiorstwa zewnętrznemu inwestorowi.

Przy wyborze tradycyjnego modelu dziedziczenia, po śmierci przedsiębiorcy – założyciela, następcy prawni zasadniczo muszą przejść przez skomplikowane i długotrwałe postępowania spadkowe, co w praktyce często paraliżuje działanie firmy oraz nierzadko uderza w gromadzony latami majątek firmy. Z kolei alternatywnie stosowane rozwiązanie w postaci darowizny lub testamentowego przekazania przedsiębiorstwa wybranej osobie lub osobom zapewniało sukcesję jedynie w drugim pokoleniu, bez możliwości wywierania wpływu na dalszą przyszłość przedsiębiorstwa i zgromadzony majątek. Podobnie struktury holdingowe – co prawda rozwiązują kwestię sukcesji, tym niemniej nie gwarantują pełnego zachowania rodzinnego charakteru prowadzonego przedsiębiorstwa.

Czy w takim razie opcja fundacji rodzinnej jest warta rozważenia? Jakie są zalety i wady fundacji rodzinnej? Na te pytania postaram się odpowiedzieć w niniejszym artykule.

Podstawowe informacje o fundacji rodzinnej

W największym skrócie – fundacja rodzinna jest podmiotem posiadającym osobowość prawną, zakładanym w celu gromadzenia majątku, zarządzania tym majątkiem i jego dystrybucji na rzecz beneficjentów. Jest to zatem opcja dedykowana firmom rodzinnym o stabilnej sytuacji majątkowej, których założyciele dysponują majątkiem lub określonymi nadwyżkami finansowymi i poszukują rozwiązania zapewniającego ochronę zgromadzonego majątku przed jego rozdrobnieniem, zabezpieczenie członków rodziny, a jednocześnie kontrolę nad tym, jak majątek firmy jest wykorzystywany.

Fundacja rodzinna może powstać za życia fundatora na podstawie aktu założycielskiego bądź dopiero po jego śmierci na podstawie testamentu. Założycielem fundacji, czyli jej fundatorem może być wyłącznie osoba fizyczna posiadająca pełną zdolność do czynności prawnych (w zamyśle ma nim być przedsiębiorca – założyciel).

Podstawowym dokumentem regulującym działalność fundacji rodzinnej jest statut uchwalany przez fundatora w formie aktu notarialnego i określający takie elementy jak cele fundacji, sposób ustalenia beneficjentów i zakres ich uprawnień, zasady powoływania i odwoływania organów fundacji, czas trwania fundacji, zasady zmiany statutu oraz kwestie dotyczące likwidacji fundacji. Warto zaznaczyć, że ustawodawca zagwarantował dużą elastyczność  co do zakresu uregulowań statutu i jego brzmienia, co należy ocenić jako rozwiązanie korzystne z punktu widzenia założycieli fundacji.

Majątek fundacji rodzinnej będzie ulokowany w ramach funduszu założycielskiego, którego minimalna wysokość wynosi 100 000 zł. Z dochodów i majątku fundacji rodzinnej będzie można finansować np. koszty utrzymania, kształcenia lub leczenia beneficjentów, w zależności od woli fundatora.

Beneficjent fundacji i jego uprawnienia

Beneficjentem fundacji, czyli osobą odnoszącą korzyści zgodnie z wolą fundatora mogą być osoby fizyczne, organizacje pozarządowe prowadzące działalność pożytku publicznego lub – jeśli taka będzie wola fundatora – dożywotnio sam fundator fundacji rodzinnej. Ustawa nie określa wymogu pokrewieństwa między fundatorem a beneficjentem, zatem dopuszczalna jest także sytuacja, w której fundator i beneficjent nie są rodziną. Zwykle jednak beneficjentami będą członkowie rodziny fundatora (dzieci, wnuki etc.) lub inne osoby przez niego wskazane.

Organy fundacji rodzinnej

W fundacji rodzinnej będą funkcjonować takie organy jak zarząd, rada nadzorcza (opcjonalnie) i zgromadzenie beneficjentów. Zarząd będzie odpowiedzialny za bieżące prowadzenie fundacji i reprezentowanie jej na zewnątrz, a także dbanie o jej sytuację finansową i o to, aby cele fundacji zostały zrealizowane. Tutaj przejawia się jedna z zalet fundacji rodzinnej: właściciel firmy rodzinnej może powierzyć zarządzanie zewnętrznemu podmiotowi, który będzie profesjonalistą i dzięki posiadanym kompetencjom zagwarantuje realizację celów statutowych określonych przez założyciela w statucie.

W fundacji rodzinnej oprócz zarządu można powołać radę nadzorczą, której zadaniem będzie sprawowanie kontroli nad tym, czy zarząd działa zgodnie z prawem oraz z postanowieniami statutu. Rada nadzorcza ma także zapewnić bieżący nadzór nad zarządem i jego decyzjami. Ponadto fundator w statucie może określić, że rada nadzorcza będzie miała także inne, dodatkowe uprawnienia.

Ostatnim z organów fundacji rodzinnej jest zgromadzenie beneficjentów, czyli osób korzystających ze świadczeń fundacji. Jednak samo bycie beneficjentem fundacji rodzinnej nie uprawnia z mocy prawa do członkostwa w zgromadzeniu beneficjentów. W skład zgromadzenia mogą bowiem wchodzić tylko te osoby, którym prawo uczestnictwa jest przyznane przez fundatora w statucie. Kryteria wyboru beneficjentów, którzy zostaną członkami zgromadzenia, są całkowicie dowolne i mogą obejmować takie czynniki jak wiek (np. osiągnięcie pełnoletniości), poziom wykształcenia (np. wyższe wykształcenie) lub pokrewieństwo (np. status jako zstępny fundator). Te kryteria są ustalane przez fundatora i zawarte w statucie fundacji rodzinnej. Zadaniem zgromadzenia beneficjentów będzie przede wszystkim uzupełnianie składu zarządu lub rady nadzorczej i zatwierdzanie rocznych sprawozdań finansowych fundacji. Ponadto, zgromadzenie będzie odpowiedzialne za podjęcie decyzji o podziale lub pokryciu wyniku finansowego fundacji. Takie kompetencje mają na celu zapewnić niezbędny wpływ rodziny na najważniejsze kwestie związane z działalnością fundacji rodzinnej w perspektywie wielu lat.

Działalność gospodarcza fundacji rodzinnej

W założeniu fundacja rodzinna ma pełnić rolę podmiotu skupiającego majątek firmy i gwarantującego kontynuację jej działalności. Ustawa dopuszcza jednak, w ograniczonym zakresie, możliwość prowadzenia działalności gospodarczej w takich obszarach jak: zbywanie mienia (o ile mienie to nie zostało nabyte wyłącznie w celu dalszego zbycia), najem, dzierżawa lub udostępnianie mienia do korzystania na innej podstawie, przystępowanie do spółek handlowych, funduszy inwestycyjnych, spółdzielni oraz podmiotów o podobnym charakterze, mających swoją siedzibę w kraju albo za granicą, (a także uczestnictwo w tych spółkach, funduszach, spółdzielniach oraz podmiotach), nabywanie i zbywanie papierów wartościowych, instrumentów pochodnych i praw o podobnym charakterze, udzielanie pożyczek podmiotom określonym w ustawie, obrót zagranicznymi środkami płatniczymi należącymi do fundacji rodzinnej w celu dokonywania płatności związanych z działalnością fundacji rodzinnej, prowadzanie przedsiębiorstwa w formie gospodarstwa rolnego oraz gospodarka leśna. Jak widać, wskazane obszary działalności skupiają się na działalności reinwestycyjnej w odniesieniu do zgromadzonego majątku, co ma zabezpieczyć fundację oraz jej beneficjentów w aspekcie finansowym.

Chociaż struktura fundacji rodzinnej przypomina nieco spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością, podmiot ten w żadnym wypadku nie ma na celu zastąpić tej struktury, inne bowiem są założenia i funkcje tej instytucji (nie stricte zarobkowa, lecz zapewniająca wieloletnią sukcesję poprzez kumulowanie majątku oraz świadczenia na rzecz beneficjentów).

Od strony struktury biznesowej – fundacja rodzinna jako podmiot skupiający zgromadzony majątek firmy może być wspólnikiem we wszystkich typach spółek, za wyjątkiem spółki partnerskiej. Fundacja może zostać wspólnikiem spółki poprzez założenie spółki z innymi podmiotami albo poprzez nabycie na własność praw dotychczasowego wspólnika spółki.

Po co fundacja rodzinna?

Fundacja rodzinna będzie korzystnym rozwiązaniem dla tych firm rodzinnych, którym z jednej strony zależy na tym, aby kontynuować dobrze prosperujący biznes po ustąpieniu założycieli (możliwie jak najdłużej i na dalsze pokolenia), a z drugiej strony – chcą w bezpieczny sposób oddzielić sprawy biznesowe od rodzinnych. Nierzadko zdarza się bowiem, że założyciel chciałby zabezpieczyć przyszłość swoich dzieci i wnuków, jednak niekoniecznie życzyłby sobie aby angażowały się one w zarządzanie firmą. W takiej sytuacji fundacja rodzinna będzie świetnym rozwiązaniem – z jednej strony zabezpieczy majątek firmy i zapewni jej rozwój i obecność na rynku, z drugiej zapewni rodzinie stabilność finansową. Separacja majątku rodziny od interesów biznesowych wynika niejako z samej istoty fundacji, co może zapobiegać konfliktom interesów między różnymi członkami rodziny i prowadzić do bardziej przejrzystego zarządzania zarówno majątkiem, jak i przedsiębiorstwem.

Fundacja rodzinna – czy opłacalna podatkowo?

Zasadą jest, że fun­da­cja ro­dzin­na po­zo­sta­je zwol­nio­na podmio­to­wo z opo­dat­ko­wa­nia CIT. Początkowy etap przekazania środków do fundacji rodzinnej odbywa się bez żadnych obciążeń. Opo­dat­ko­wa­nie po stro­nie fun­da­cji ro­dzin­nej po­wsta­je dopiero w przy­pad­ku wy­pła­ty środ­ków pie­nięż­nych na rzecz jej be­ne­fi­cjen­tów w wysokości 15% podstawy opodatkowania (podatek ten jest płacony w momencie wypłaty dla beneficjenta).

W odniesieniu do beneficjentów – opodatkowanie świadczeń uzyskiwanych przez nich od fundacji będzie zróżnicowane w ten sposób, że z podatku zwolnieni będą małżonek, zstępni, wstępni, pasierb, rodzeństwo, ojczym i macocha fundatora. Następnie stawką PIT 10% objęci będą członkowie I i II grupy podatkowej tj.: zięć, synowa i teściowie fundatora, a także zstępni rodzeństwa, rodzeństwo rodziców, zstępni i małżonkowie pasierbów, małżonkowie rodzeństwa i rodzeństwo małżonków, małżonkowie rodzeństwa małżonków, małżonkowie innych zstępnych fundatora. Beneficjenci spoza tego grona zapłacą podatek dochodowy w wysokości 15% podstawy opodatkowania.

Biorąc pod uwagę powyższe – opodatkowanie fundacji rodzinnej przedstawia się bardzo korzystnie. Dobrze zaplanowana struktura korporacyjna umożliwi niewątpliwie realne obniżenie poziomu opodatkowania.

Podsumowanie

Fundacja rodzinna to kompleksowe narzędzie sukcesyjne, chociaż nie stanowi uniwersalnego rozwiązania dla każdej firmy rodzinnej, jest uznawane za jedną z ciekawszych opcji spośród obecnie dostępnych rozwiązań.

Nowa ustawa dotycząca fundacji rodzinnych otwiera nowe możliwości dla polskich rodzin w zakresie długoterminowego wzrostu i zarządzania kapitałem. Oprócz korzyści podatkowych istotne jest umożliwienie integracji majątku, który wcześniej, zgodnie z obowiązującymi przepisami spadkowymi, musiał być podzielony. Fundator ma możliwość wprowadzenia w statucie zasad podejmowania decyzji przez zarząd fundacji, sposobu inwestowania oraz rozdzielania świadczeń dla beneficjentów. To zmniejsza ryzyko rodzinnych sporów dotyczących sukcesji i majątku. Kluczowe znaczenie ma jednak codzienne funkcjonowanie fundacji, dlatego należy dokładnie rozważyć, które składniki majątku warto w nią ulokować i czy będą one generować dochody czy raczej przyniosą straty.

Zakres potencjalnych korzyści z utworzenia fundacji rodzinnej zależy od indywidualnych celów i potrzeb założyciela, a decyzja o utworzeniu fundacji zawsze powinna być poprzedzona szczegółową analizą stanu faktycznego i wsparciem ze strony doradcy podatkowego oraz prawnika tak, aby wypracować strukturę pozwalającą budować pozycję rodziny przez pokolenia.

Autor:
Joanna Zawrotna
Radca prawny FilipiakBabicz Legal