Od jakiegoś czasu można zaobserwować wzmożone kontrole przedsiębiorców przeprowadzane przez różne organy, które kończą się nie tylko nakładaniem kar administracyjnych, ale także składaniem zawiadomień o przestępstwie. W ramach tych kontroli bardzo istotne są kwestie związane z ochroną środowiska. W przypadku stwierdzenia naruszeń oprócz odpowiedzialności osoby fizycznej, surowe konsekwencje może ponieść także podmiot zbiorowy. Co przy tym istotne, wiele przestępstw środowiskowych może zostać popełnionych w związku z działalnością pozornie niezwiązaną ze środowiskiem.

Powodowanie zniszczeń w przyrodzie a działalność produkcyjna

W pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na art. 181 kodeksu karnego (dalej: k.k.), przewidujący karalność spowodowania zniszczeń w świecie roślinnym lub zwierzęcym. Typ podstawowy z § 1 dotyczy spowodowania zniszczeń w znacznych rozmiarach, za co grozi kara pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8, przy czym nie jest istotne czy teren działania sprawcy był objęty jakąkolwiek ochroną. Nieco łagodniejszą odpowiedzialność w postaci zagrożenia karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 ustawodawca przewidział w sytuacji spowodowania istotnej szkody poprzez niszczenie lub uszkadzanie roślin, zwierząt, grzybów lub ich siedlisk, a także siedlisk przyrodniczych – wbrew przepisom obowiązującym na terenie objętym ochroną, bądź niezależnie od miejsca czynu niszczy lub uszkadza gatunki objęte ochroną. Co przy tym istotne, karalne jest nawet działanie nieumyślne, a zatem przypadki kiedy sprawca nie miał zamiaru wywołania takiej szkody, choć przewidywał taką możliwość albo powinien był ją przewidzieć.

Jak więc widać zakres zastosowania tego przepisu jest szeroki. Przedsiębiorca prowadzący np. działalność produkcyjną musi zważać, by w związku z nią nie dochodziło do niszczenia przyrody. Jeśli bowiem nawet po fakcie okaże się, że na terenie przedsiębiorstwa występowały jakiekolwiek gatunki chronione, które ucierpiały w wyniku procesów produkcyjnych, przedsiębiorca może mieć poważny problem. Z kolei spowodowanie zniszczeń w znacznych rozmiarach będzie rodziło konsekwencje, niezależnie od objęcia danego terenu, czy gatunków ochroną – w tym przypadku bowiem istotna jest skala zniszczeń.

Co więcej, karalne są także łagodniejsze przypadki. Zgodnie z art. 187 k.k. kto niszczy, poważnie uszkadza lub istotnie zmniejsza wartość przyrodniczą prawnie chronionego terenu lub obiektu, powodując istotną szkodę, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Z kolei na podstawie art. 182 k.k. karalne jest także spowodowanie skażenia wody, powietrza lub powierzchni ziemi substancją albo promieniowaniem jonizującym, choć zakres zastosowania tego przepisu jest w oczywisty sposób znacznie węższy. Podobnie karalne jest również nieodpowiednie postępowanie z materiałem promieniotwórczym.

„Przestępstwa odpadowe” dotyczą nie tylko branży odpadowej

Szeroki zakres odpowiedzialności przewiduje art. 183 k.k. dotyczący nieodpowiedniego postępowania z odpadami. Choć większość drobnych naruszeń z tego zakresu stanowi jedynie wykroczenia z ustawy o odpadach, to poważniejsze czyny traktowane są jako przestępstwa. Karze pozbawienia wolności od roku do lat 10 podlega składowanie, usuwanie, przetwarzanie, zbieranie, unieszkodliwianie, transportowanie odpadów lub substancji albo dokonywanie odzysku odpadów lub substancji wbrew przepisom, w takich warunkach lub w taki sposób, że może to zagrozić życiu lub zdrowiu człowieka lub spowodować obniżenie jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi lub zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym. W większości przypadków będzie to więc dotyczyło podmiotów z branży odpadowej, a także przedsiębiorców prowadzących działalność produkcyjną, jeżeli w procesie produkcyjnym wytwarzane są odpady. Ponadto dalsze paragrafy art. 183 k.k. rozszerzają znacznie ten zakres.

Identyczna kara przewidziana jest bowiem za przywożenie z zagranicy substancji zagrażających środowisku, a nawet za samo przywożenie odpadów z zagranicy lub wywożenie odpadów za granicę wbrew przepisom, niezależnie od tego, czy zagrażają one środowisku. To może powodować problemy dla przedsiębiorców z branży transportowej, ale nie tylko. Zdarzają się bowiem przypadki, kiedy w wyniku kontroli organy kwestionują przeznaczenie transportowanych przedmiotów i uznają np. używane sprzęty, części samochodowe, czy ubrania nie za wartościowe i nadające się do dalszego wykorzystania produkty, zgodnie z zamierzeniem sprowadzającego je przedsiębiorcy, ale za odpady.

Surowsza odpowiedzialność w postaci zagrożenia karą pozbawienia wolności od 2 do 12 lat przewidziana jest za nieprawidłowe postępowanie z odpadami niebezpiecznymi, w tym ich przywożenie z zagranicy lub wywożenie za granicę bez wymaganego zgłoszenia lub zezwolenia albo wbrew jego warunkom, a także ich porzucanie w miejscu nieprzeznaczonym do ich składowania lub magazynowania. W związku z tym szczególną ostrożność powinni zachowywać przedsiębiorcy zajmujący się działalnością produkcyjną, w wyniku której powstają odpady uważane za niebezpieczne.

Działalność gospodarcza i budowlana zagrażająca środowisku

Zgodnie z art. 188 k.k. kto, na terenie objętym ochroną ze względów przyrodniczych lub krajobrazowych albo w otulinie takiego terenu, wbrew przepisom, wznosi nowy lub powiększa istniejący obiekt budowlany albo prowadzi działalność gospodarczą zagrażającą środowisku, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 2.

Jak więc widać, przepis ten obejmuje swoim zakresem każdą działalność gospodarczą, jednak szczególną uwagę poświęca się tu działalności budowlanej. Co jednak istotne, dotyczy on tylko wznoszenia lub powiększania obiektów budowlanych na terenach objętych ochroną oraz w ich otulinie. Jednakże przedsiębiorcy z branży budowlanej powinni także mieć na względzie omówiony już art. 181 k.k. penalizujący powodowanie zniszczeń w przyrodzie.

Organ kontrolny może zawiadomić Prokuraturę

Wszyscy przedsiębiorcy bywają kontrolowani przez różne organy, jednak coraz częściej kontrole dotyczą kwestii środowiskowych. W ostatnim czasie dostrzegalna jest coraz większa aktywność inspektoratów ochrony środowiska, w szczególności w zakresie kontrolowania branży odpadowej, ale nie tylko – każda bowiem działalność gospodarcza powinna być prowadzona w sposób niezagrażający środowisku. Jak już zostało wspomniane, także kontrola przeprowadzona przez inspekcję transportu drogowego może prowadzić np. do zakwestionowania przeznaczenia transportowanego ładunku i uznania ich za odpady. Również nadzór budowlany może podejmować działania w odniesieniu do kwestii, czy prace budowlane są prowadzone z uwzględnieniem ochrony środowiska.

Poza nałożeniem kar administracyjnych, czy mandatów za wykroczenia, organy kontrolne w przypadku stwierdzenia, że doszło do popełnienia przestępstwa, nie tylko mogą zawiadomić o tym prokuraturę, ale wręcz mają taki prawny obowiązek wynikający z art. 304 § 2 kodeksu postępowania karnego. Warto przy tym wspomnieć, że organy ścigania o wiele poważniej podchodzą do zawiadomień składanych przez państwowe instytucje kontrolne, niż przez np. konkurentów na rynku.

Po złożeniu zawiadomienia o przestępstwie wszczynane jest postępowanie przygotowawcze, które dzieli się na dwa etapy – w sprawie określonego czynu, kiedy nie ma jeszcze ustalonej osoby bądź osób odpowiedzialnych oraz przeciwko osobie, kiedy zebrany materiał dowodowy pozwala już na przedstawienie zarzutów konkretnemu sprawcy bądź sprawcom. Jeżeli zebrane dowody potwierdzają popełnienie przestępstwa, prokuratura kieruje do sądu akt oskarżeniu – przeciwko sprawcom, czyli osobom fizycznym.

Odpowie przede wszystkim właściciel przedsiębiorstwa

Co istotne, do odpowiedzialności karnej za przestępstwa środowiskowe może zostać pociągnięta zarówno osoba zarządzająca przedsiębiorstwem, jak i szeregowy pracownik. Odpowiedzialności tej nie wyłączają takie okoliczności jak niewiedza, czy wykonywanie poleceń służbowych, ani też brak świadomości nieprzestrzegania procedur przez pracowników.

Właściciel przedsiębiorca, tudzież osoba nim zarządzają poniosą odpowiedzialność nie tylko wtedy kiedy np. w celu obniżenia kosztów celowo wprowadzą w przedsiębiorstwie procedury niezgodne z przepisami, ale także wtedy kiedy nie dopilnują przestrzegania przez pracowników obowiązujących na zakładzie zasad.

Oczywiście wszystkie tego typu okoliczności nie pozostają bez znaczenia, jako że sąd powinien brać je pod uwagę decydując o wymiarze kary. Wpływ na wymiar kary ma także zachowanie się sprawcy już po popełnieniu przestępstwa, a zatem np. podejmowanie działań naprawczych, starania o minimalizację negatywnych skutków dla środowiska, czy współpraca z organami ścigania.

Poza karą pozbawienia wolności za przestępstwa środowiskowe grozi także nawiązka, czyli obowiązek zapłaty określonej kwoty na rzecz wskazanego podmiotu. Zważywszy na fakt, że sądy często orzekają warunkowe zawieszenie wykonania kary pozbawienia wolności, nierzadko orzeczenie nawiązki może się okazać bardziej dotkliwe niż wymierzona kara. W przypadku umyślnych przestępstw przeciwko środowisku sąd jest zobligowany do orzeczenia nawiązki na rzecz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Nawiązka może zostać orzeczona w wymiarze od 10.000 do aż 10 milionów złotych.

Sąd może także orzec środek karny w postaci zakazu prowadzenia działalności gospodarczej na podstawie art. 41 § 2 k.k. Zakaz ten może obowiązywać w okresie od roku do nawet 15 lat od uprawomocnienia się wyroku.

Za przestępstwa środowiskowe odpowie też podmiot zbiorowy

Od wielu lat odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pozostaje w zasadzie teoretyczna. Obowiązująca ustawa konstruuje podstawy odpowiedzialności w sposób znacząco utrudniający organom skuteczne i sprawne działanie. Latem zeszłego roku rozpoczęto co prawda prace nad nowelizacją tej ustawy, jednakże stanęły one w miejscu i nic nie zostało uchwalone. Wydawać by się w związku z tym mogło, że przedsiębiorcy mogą odetchnąć. Nic bardziej mylnego. Przede wszystkim, w większości spraw, odpowiedzialność karną i tak poniesie osoba fizyczna, przy czym najczęściej będzie to osoba zarządzająca przedsiębiorstwem. Ponadto ustawodawca znowelizował już dwa przepisy, zmieniając zasady i zakres odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, właśnie w odniesieniu do przestępstw środowiskowych.

Przede wszystkim w przypadku przestępstw przeciwko środowisku pociągnięcie podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności nie jest już uzależnione od uprzedniego skazania osoby fizycznej, co znacznie ułatwia i przyspiesza całą procedurę. Co więcej, jeżeli z jakiegoś powodu nie można ustalić konkretnej osoby fizycznej odpowiedzialnej za zdarzenie, bądź ustalony sprawca nie może ponosić odpowiedzialności, nie stoi to na przeszkodzie, by ukarać podmiot zbiorowy.

Zaostrzono także zagrożenie karą pieniężną w przypadku przestępstw środowiskowych, podnosząc dolny wymiar z 1.000 do 10.000 zł. Maksymalny wymiar kary pieniężnej nadal wynosi 5 milionów złotych. Ponadto sąd może orzec wobec podmiotu zbiorowego dodatkowe środki o charakterze karnym, m.in. zakaz promocji lub reklamy, zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego środkami publicznymi, czy zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne, co może poważnie utrudnić funkcjonowanie.

Minimalizacja ryzyka

Jak więc widać, prowadzenie działalności gospodarczej w wielu branżach może wiązać się z odpowiedzialnością za przestępstwa środowiskowe, która może dosięgnąć także bezpośrednio podmiot zbiorowy. Dlatego tak ważna jest świadomość obowiązujących przepisów, a także podejmowanie działań mających na celu zabezpieczenie się przed odpowiedzialnością.

Przede wszystkim warto wprowadzić w przedsiębiorstwie procedury przeciwdziałające nieprawidłowościom i minimalizujące ryzyko wystąpienia negatywnych skutków dla środowiska. Nie wystarczy jednak samo wprowadzenie np. regulaminu – aby móc obronić się przed zarzutem jaki mógłby chcieć postawić prokurator, trzeba także egzekwować od pracowników i podwykonawców przestrzeganie tych zasad.

W razie wątpliwości zawsze warto też w bieżącej działalności korzystać z pomocy specjalistów, np. w opracowaniu procedur, regulaminów, czy ustaleniu charakteru odpadów. W razie wypadku świadczyć to będzie przede wszystkim o staranności w działaniu, co w niektórych przypadkach może pozwolić na uniknięcie zarzutów karnych w ogóle, a w innych na złagodzenie odpowiedzialności.

Autorka: adw. Marta Hermanowicz, Starszy Prawnik, Menedżer Działu Prawa Karnego w Filipiak Babicz Legal sp.k.